معماری ایرانی و تابستان

بادگیر، یک کولر باستانی

معماران ایرانی همیشه از نیروی باد برای تهویه و خنک سازی سازه هایشان استفاده کرده اند. خیلی از خانه های قدیمی و سنتی، با محاسبه جهت گیری ساختمان، طوری ساخته شده اند که هوا از طرف بادگیرها به داخل خانه بیاید و با چرخیدن، تمام فضا را خنک کند. چرخش بنا به سمت بادهای مناسب و مخالف بادهای مزاحم، یک یا چند طرفه ساختن بادگیرها و مواردی نظیر این نمودهایی از استفاده صحیح گذشتگان ما از باد است. بادگیرها به جهت شیوه طراحی تیغه هایشان به ۴ نوع تقسیم می شوند.

همچنین به لحاظ عملکرد بعضی بادگیرها تنها جریان هوا را به گردش می اندازند اما برخی دیگر باد پس از وارد شدن به بادگیر یا برج باد توسط کانال هایی به سمت آب انبار خانه هدایت می شود و گرمای خود را به آب می دهند و باد که هوایی که دمای آن کاهش پیدا کرده از طریق کانال وارد خانه می شود.

البته در خانه های قدیمی، اغلب یک حیاط مرکزی ساخته می شده است که دور تا دور آن ها اتاق ها، مطبخ و توالت قرار می گرفته. این حیاط ها نیز راه حل هایی برای گرمای فضای باز بودند و با ایجاد فضایی پر از درخت با حضور حوض آب، خانه را از بادهای گرم و تابش شدید آفتاب در امان نگه می داشتند. حیاط های مرکزی را در بسیاری از اقلیم های مشابه می توانید مشاهده کنید.

معماری ایرانی و تابستان : تابستان نشین

تابستان نشین، راه حلی ایرانی برای گریز از گرما

تابستان نشین ها در واقع تالارها و ایوان هایی بودند که در قسمت جنوبی حیاط قرار می گرفتند تا ساختمان در تابستان، از تابش مستقیم آفتاب در امان بماند. روی محور اصلی تابستان نشین ها، معمولا نوعی تالار یا فضای نیمه باز قرار می گرفت. به دلیل اقلیم ویژه شهرهایی مثل یزد و کاشان که حتی در زمستان خیلی سرد نمی شدند، تابستان نشین جز در مواقع خیلی خیلی سرد، مهم ترین فضای زندگی در خانه بود. درست شبیه هر قسمت دیگری از عمارت، تالارها و ایوان های تابستان نشین تزئینات خاص خودشان را داشتند اما به دلیل باز بودن و امکان نفوذ گرد و خاک تزئیناتشان ساده بود (نقش های سنگی و آجری یا سیم گل).

حسینیه خانه بروجردی ها در کاشان یکی از نمونه های مهم و دیدنی تابستان نشین است که فضای پیچیده اش با تزئینات ترکیبی هر چشمی را خیره می کند. اما در عمارت های شهرهای سردسیری مثل تبریز، زنجان و اردبیل تابستان نشین دیده نمی شود و فضای نیمه باز ایوان هم وجود ندارد.

معماری ایرانی و تابستان : پشت بام

پشت بام، اتاق خواب تابستانی

احتمالا شما هم از پدرها و مادرهایتان خاطره خوابیدن روی پشت بام در کودکی را شنیده اید و شاید حتی خودتان در شب های تابستان روی پشت بام خوابیده اید. بام در معماری ایران تنها سقف خانه نیست، بلکه بخشی از فضای زندگی محسوب می شود و حتی به عنوان حیاط استفاده می شود (روف گاردن؟ حتما!). شهرهایی مثل نائین، روی سقف خانه هایشان صندوقه چینی کرده و اطراف بام را تا یک و نیم متر بالا می آوردند تا نوعی حیاط در بام به وجود بیاید و اعضای خانواده شب های تابستان در آن استراحت کنند، این دیوارها در ساعاتی از روز روی بخشی از سطح بام سایه می انداختند و آن را خنک می کردند.

این راه حل برای مسجدها هم استفاده می شده است. مسجد سپهسالار تهران، در بالای بام وضوخانه چهل شیر خود چنین سقفی دارد. خانه عباسیان کاشان، روی بام خودش حیاطی کوچک دارد که علاوه بر دیوارچینی، قاب بندی های ظریف و مشبک آجری اش فضا را در تابستان تهویه می کنند.

معماری ایرانی و تابستان : گودال باغچه

گودال باغچه، مسیر دسترسی به قنات

اما هنر معماری ایرانی و توجه معماران به آب و هوای گرم فصل تابستان اینجا تمام نمی شود. در شهرهای خشک کویری مثل کاشان، نائین و یزد نزدیکی به قنات و دسترسی آسان به آب آن، برای هر عمارتی امتیاز محسوب می شده است. گودال باغچه ها یا باغ چال ها، فضاهایی فرو رفته در وسط حیاط مرکزی بودند که یک طبقه داخل زمین فرو می رفتند و علاوه بر تامین خاک مورد نیاز برای خشت های مورد استفاده در ساخت بنا، امکان دسترسی به آب قنات را هم فراهم می کرده اند.

در قلب این گودال ها معمولا آبی روان بود که حوض میانی را پر می کرد و سر ریز آن به خانه های دیگر می رفت. مردم این نواحی در این گودال باغچه ها درخت های انار، پسته و انجیر می کاشتند چون در این فضا، گیاه با استفاده از رطوبت و خنکی زمین، خیلی بهتر از باغچه ها و باغ های سطح زمین رشد می کرد. حاشیه حیاط ها را هم بیشتر اوقات رواق ها و اتاق های نیمه باز پر می کردند، گودال باغچه مسجد مدرسه آقا بزرگ در کاشان یکی از معروف ترین نمونه های گودال باغچه در ایران است.