معماری ایرانی در آینه تاریخ

در بیش از ۳۰۰۰ سال پیش امپراتوری ایران وسیع بود و یکی از بقایای ماندگار امپراتوری‌ها، به‌جز خاطرات جنگ‌ها و یا سلطه در جهان، نفوذ آن‌ها در معماری و هنر بود. همانطور که گفته شد این معماری در ایران طی سالیان دچار تحولاتی بزرگ شد که در زیر به خلاصه‌ای از آن می‌پردازیم.

۳۵۰۰ سال پیش از میلاد تا ۱۲۰۰ پیش از میلاد

دوره اولیه تاریخ باستان با تمدن مادها و شوش شناخته می‌شود. در این دوره استفاده از کاسه‌های بزرگ و جام‌ها معمول بود و هنر سه‌بعدی نیز هم در اشیا و هم معماری به محبوبیت رسید. شروع الهام گرفتن از حیوانات برای طراحی مجسمه نیز در این دوره بود، همچنین ساخت مجسمه گونه ظروف و اشیای برنزی در این دوره و بین ۱۷۰۰ق.م و ۱۲۰۰ق.م مورد استقبال واقع شد.

۵۵۰ سال پیش از میلاد تا ۳۵۰ پیش از میلاد: دوره هخامنشی

دوره بعد زمانی بین ۵۵۰ قبل از میلاد تا ۳۳۰ قبل از میلاد را شامل می‌شود. در این دوره تأثیرات عمده‌ یونانیان و مصری‌ها را می‌توان در آثار معماری ایرانی مشاهده کرد. مجتمع‌های عظیم و همچنین کاخ‌هایی با سالن مخصوص تماشاچیان به‌صورت ستونی از مشخصه‌های معماری دوره هخامنشی بود. همچنین ساخت پلکان متعدد مانند پلکانی برای رسیدن به سالن اجتماعات خشایارشاه، ایوان‌ها، برج‌های مربعی و تراس‌های بلند در این دوره اوج گرفت. ستون‌ها با پایه‌های بلند نیز مانند ستون‌های تخت جمشید به محبوبیت بیشتری در این دوره رسید.

۳۲۳ پیش از میلاد: مرگ اسکندر مقدونی

پس از حمله اسکندر و آتش گرفتن تخت جمشید کم کم معماری به سبک و سیاق یونانی در ایران رایج شد. اما مرگ اسکندر در سال ۳۲۳ قبل از میلاد و روی کار آمدن سلوکیان که از سردارن سپاه اسکندر بودند منجر به تغییرات بنیادین شد؛ از جمله ساخت ساختمان‌های سنگی یا آجری که نقوش یونانی روی آن حک شده است. استفاده از سنگ آهک و آجر و بازگشت به معماری ایرانی توسط اشکانیان و ساسانیان از سال ۲۲۶ میلادی به بعد در بناهای به جا مانده از آن دوران مشهود است.

آغاز اسلام

پس از اینکه اسلام در سراسر منطقه و در ایران گسترش یافت ساخت گنبدها روی بناهای مهم چون کاخ ها در ایران نیز شروع شد. همچنین طراحی نقوش با گچبری و مقبره سازی بیش از پیش رواج یافت. نمونه یکی از این مقبره‌ها آرامگاه قابوس بن وشمگیر ساخته شده در سال ۱۰۰۶ میلادی است. یک ستاره ای شکل که در زمان خودش دارای معماری منحصر به فردی بود.

قرن ۱۳ تا ۱۶ میلادی و حمله مغول

تهاجم مغول‌ها به ایران در قرن ۱۳ میلادی آغاز شد و بسیاری از شهرها، بناها و همینطور آثار هنر معماری ایرانی از بین رفت. طبیعی است که در طول این دوره نابودی، تغییر زیاد و رو به پیشرفتی را در معماری مشاهده نمی کنیم. نقاشی به جا مانده از تیموریان از قرن ۱۵ میلادی نشان می دهد که نفوذ هنر چینی‌ها در این دوره در ایران افزایش یافته و رعایت اصل تقارن دوباره ظاهر شده است. در این زمان پوشش نمای بسیاری ساختمان‌ها مصنوعات موزاییکی هستند. اما پس از گذشت زمانی از حمله مغول بالاترین رشد معماری دوره ایلخانیان را می‌شد در اصفهان دید. مانند باقوشخانه که البته الان دیگر چندان اثری از آن باقی نمانده است. رصدخانه مراغه و ربع رشیدی از آثار مطرح این دوره است و گفتنی است گنبدهای دوجداره که در دوره سلجوقیان برای اولین بار ساخته شده بود در این دوره رایج شد.

۱۴۴۹ میلادی تا ۱۹۲۵ میلادی

سلسله صفوی برای اولین بار در سال ۱۴۴۹ به قدرت رسید و تا سال ۱۷۲۲ ادامه یافت. این سلسله تاثیرات عمده ای بر فرهنگ را به وجود آورد، زیرا کاخ‌ها با نقاشی‌های تزئینی دیواری، پرتره‌ها و نقاشی‌های شاهنامه‌ای به وجود آمدند که یک رشد بزرگ در هنر نقاشی دیواری محسوب می‌شد. چهل ستون اصفهان و چهل ستون قزوین، مسجد شیخ لطف الله و مسجد شاه و میدان نقش جهان تنها چند نمونه از شاهکارهای معماری این دوره است. همچنین معماری چون شیخ بهایی در این دوره تاریخی ایران زندگی میکرده است.

پس از قرن هفدهم، فرهنگ فارسی به شدت تحت تأثیر اروپا و هند قرار گرفت و موجب انحطاط در مسیر انحصاری و مستقل کشور شد. سلسله قاجار که از ۱۷۷۹ تا ۱۹۲۵ ادامه یافت. البته با این حال از این دوره نیز آثاری دیدنی به ویژه در تهران همچون کاخ گلستان، مدرسه سپه‌سالار، بازار تهران ، تکیه دولت، دارالفنون و … ساخته شده است. همچنین در این دوره سبکهای تئاتری در معماری توسعه یافت، در این دوره همچنین شاهد سبک نئو هخامنشی هستیم که تلاشی برای احیای گذشته ایران بود و بسیاری از ساختمانهای عمومی تهران این تغییرات را منعکس می کنند.

۱۹۲۵ میلادی تاکنون

معماری معاصر در ایران با آغاز اولین دوره پهلوی در اوایل دهه ۱۹۲۰ آغاز می‌شود. بعضی از طراحان، مانند آندره گدار، آثاری مانند موزه ملی ایران را طراحی کرده‌اند که یادآور میراث تاریخی معماری ایران هستند. در این دوره معماران تلاش می‌کنند عناصر سنتی را با طرح‌های مدرن در آثار خود ترکیب کنند. پردیس اصلی دانشگاه تهران یکی از این نمونه‌هاست. با این حال، معمارانی مانند هوشنگ سیحون سعی کردند آثار کاملا اصلی را که مستقل از هر گونه تاثیرات پیشین بود، ایجاد کنند.

ایران به‌عنوان بازمانده یک امپراتوری که تقریبا کل منطقه را از یونان به چین پوشش می‌داد، پر از شگفتی‌های تاریخی است. شاید این روزها ایران یک مقصد توریستی پرطرفدار محسوب نشود و به همین دلیل بسیاری از این شگفتی‌ها از چشم مردم سایر نقاط جهان پنهان بماند. با این حال، تاریخ ایران به طور انحصاری و ویژه‌ای پیچیده است، و با سلسله‌ها و حاکمانش تاکنون رتبه‌ای داشت که نفوذ آن فراتر از ایران امروز بود. هر گردشگری می تواند کل روز را حول بناهای تاریخی و شگفت انگیز باستانی قدم بزند و هر لحظه اسرار و لایه‌های جدیدی از آن کشف کند و از هنر مستدام طراحانه معماران آن لذت ببرد.