تاریخچه رنگ‌های محبوب برای فرش در دنیا

در سال‌های خیلی دور، دو ماده اصلی برای تولید فرش با کیفیت بالا وجود داشت. نخست پشم مرغوب و شفاف با فیبرهای بلند و دیگری رنگ طبیعی و غنی که از طیف وسیعی از گیاهان، مواد معدنی و حشرات حاصل می‌شد. فرآیند استفاده‌ شده برای تولید رنگ طبیعی نیز نتیجه قرن‌ها آزمون و خطا و اکتشافات علمی بود و حاصلش رنگ‌هایی با صدها سال ماندگاری. رنگ‌هایی که با شستشوی متعدد و قرار گرفتن در برابر نور خورشید همچنان سالم و با کیفیت باقی می‌ماندند. گرچه با وجود پیشرفت تکنولوژی و علم و گسترش کارگاه‌های ریسندگی و رنگرزی، امروزه دستیابی به پشم و رنگی با آن کیفیت دشوارتر از گذشته شده است.

رنگ آبی

درحالی‌که شایع‌ترین رنگ‌های فرش که به ذهن ما می‌رسد تناژهای قهوه‌ای و قرمز است، یکی جذاب‌ترین رنگ‌هایی که در فرش‌های شرقی قدیمی به چشم می‌آید رنگ آبی است. عمر قالیبافی طولانی است و آبی به طرز عجیبی در هیچ مقطعی از این عمر دراز از زمینه فرش‌ها و قالی‌ها بیرون نرفته. این رنگ همواره تأثیر زیادی در جلب توجه مخاطبان و افزایش روح خانه‌ها داشته است.

اگرچه امروزه استفاده از رنگ آبی به عنوان یکی از رنگ‌ های محبوب فرش رونق زیادی دارد اما در گذشته ماجرا به این شکل نبود. یعنی رنگ آبی در فرش‌ها حضور همیشگی داشت اما نه فرش‌های عوام. استفاده از رنگِ با اهیمت آبی به دوران باستان بازمی‌گردد. به احتمال زیاد، رنگ آبی نخستین بار ۷۰۰ سال پیش از میلاد مسیح از هند به اروپا برده شد. این رنگ تا هنگامی‌ که واسکودوگاما جهانگرد و کاشف پرتغالی در قرن ۱۵ میلادی یک مسیر دریایی جدید میان هندوستان و اروپا ایجاد کرد، همچنان یک رنگ نایاب و گران قیمت محسوب می‌شد.

آبی معمولاً از دو منبع گیاهی یعنی وسمه (woad) و ایندیگو (indigo) ساخته می‌شد. بیشتر رنگ آبی که امروزه می‌بینیم و عمدتاً در شلوارهای جین استفاده می‌شود، یک نسخه مصنوعی از ایندیگو است. البته به نظر می‌رسد که در فرش‌های بافته شده در خاورمیانه، استفاده از وسمه پیش از ایندیگو رواج داشته است. رنگ آبی نه تنها خودش در الیاف فرش‌ها به کار می‌رفت که به عنوان یکی از سه رنگ اصلی، یکی از مؤلفه‌های کلیدی در ساخت سایه‌ها و تنالیته‌های رنگی مختلف محسوب می‌شد. رشته‌های طلایی و زرد حاصل‌شده از پوست انار، هنگامی‌که در خمره‌های ایندیگو فرو می‌رفتند به رنگ سبز درمی‌آمدند. الیاف قرمز رنگ‌ شده توسط گیاه روناس نیز، پس از آغشته شدن به ایندیگو، رنگ بنفش به خود می‌گرفتند.
ناگفته نماند که فرایند تولید رنگ فرش با ایندیگو کاری بسیار مشکل است چراکه محلولی که از آن برای این کار استفاده می‌شود، اساساً بی‌رنگ است و ایندیگو تنها هنگامی‌که الیاف از آن خارج می‌شوند و در معرض هوای آزاد اکسید شوند به رنگ آبی درمی‌آیند، بنابراین تشخیص اینکه چه زمانی الیاف را از محلول خارج کنند تا رنگ مناسب را گرفته باشد به تجربه نیاز داشت. برخلاف سایر رنگ‌ها، ایندیگو به داخل الیاف نفوذ نمی‌کند و تنها بر سطح آنها می‌نشیند. به همین دلیل با گذشت زمان، رنگ آبی شلوارهای جین محوتر می‌شود و در فرش‌ها، به علت استفاده مکرر رنگ سبز به زرد تغییر می‌کند. این در حالی است که آبی حاصل‌شده از وسمه هیچ‌گاه محو و کم‌رنگ نمی‌شود، مگر در اثر قرار گرفتن در معرض نور و اشعه UV.

رنگ قرمز

تقریباً می‌توان گفت که مهم‌ترین رنگی که در فرش ایرانی وجود دارد قرمز یا رنگ لاکی است. این رنگ اغلب از گیاه روناس تهیه می‌شود. روناس که به‌عنوان ماندگارترین رنگ قرمز جهان شناخته می‌شود، در ایران بیشتر در شهر یزد، تهران و اطراف ورامین به دست می‌آید. این گیاه معمولاً در باغ‌های انگور رشد می‌کند و در فصل پاییز با قرار گرفتن در معرض باد، مغزی آن از پوسته جدا می‌شود. این مغزی قرمز رنگ سپس در کارگاه‌های رنگ‌سازی آسیاب می‌شود و به‌عنوان ماده رنگرزی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

رنگ قرمز علاوه بر روناس، از حشرات و قارچ‌ها نیز به دست می‌آید. در هندوستان رنگ قرمز را از نوعی انگوم به دست می‌آوردند. انگوم در واقع نوعی بیماری قارچی گیاهی بود که موجب ضعف و از بین رفتن درختان می‌شد. این قارچ‌ها در محل ترک خوردن تنه و شاخه‌ها جمع می‌شدند و شیره‌ای تیره رنگ ایجاد می‌کردند که به نام انگوم شناخته می‌شد. در ترکیه نیز از حشره‌ای شبیه به ساس رنگ قرمز به دست می‌آوردند و به آن قرمز ارمنی می‌گفتند.

استفاده و تولید این رنگ‌ها دیگر مثل گذشته رواج ندارد، چرا که محصولات و الیاف رنگرزی شده با رنگ طبیعی به دلیل زحمت فراوان قیمت بسیاربالاتری از محصولات مصنوع مشابه خود دارند. با این حال هنوز با حضورشان در هر خانه و محیطی، روح طبیعت را به کالبد سرد زندگی شهری می‌دمد.